توحید

توحید، از بنیادی‌ترین مفاهیم اسلام است که دارای جنبه‌های متعدد نظری و عملی است. براساس این مفهوم، خدا یکتا بوده و دارای همهٔ صفات کمالی، بی‌مانند، بری از تغییر و همچنین خالق یگانهٔ عالم و بی‌شریک است. براساس قرآن توحید باوری فطری است و عقاید غیر توحیدی ناشی از انحراف از فطرت و حاصل عوامل روانی و محیطی و تاریخی و … است.

واژه‌شناسی

واژه توحید از ریشه «وحد» به معنای یکی گفتن است که در دورهٔ جدید به معنای یکی کردن نیز به کار می‌رود. از مشتقات آن این مواردند: واحد، وحید، وحد، وحدانیت، وحدانی و احد است. خود واژه توحید در قرآن نیامده اما اشتقاقاتش چندین بار به کار رفته‌اند. تأکید بر یکتایی خدا و نفی قاطعانهٔ هرگونه شرک از اصیلترین پیام‌های قرآنی است.

در عقاید اسلامی

قرآن در بستری ظهور کرد که با فرهنگ چندخدایی در تقابل بود، و اساسی‌ترین آموزه‌اش تأکید بر یگانگی خدا (توحید) است. این اصل، محور اعتقادی اسلام است و در سراسر قرآن مورد تأکید قرار گرفته است. توحید نه‌تنها اساس دین اسلام است، بلکه محور تمام آموزه‌های قرآنی و پیام تمام پیامبران الهی بوده است. شعار اصلی اسلام، که بیانگر این اصل است، چنین خلاصه شده است: «لا إله إلا الله» (جز خدا، هیچ معبودی نیست.) این عبارت، قاطع‌ترین شکل بیان توحید در زبان عربی است، زیرا ابتدا تمام معبودهای باطل را نفی می‌کند و سپس تنها الله را به‌عنوان معبود حقیقی اثبات می‌کند.

استدلال قرآن برای توحید

ویژگی بارز قرآن این است که ایمان به خدا را همراه با استدلال مطرح می‌کند. این استدلال عمدتاً بر اساس برهان نظم است، یعنی نشانه‌های الهی در جهان که به وحدانیت و قدرت خدا اشاره دارند. برخی از این استدلال‌ها عبارت‌اند از:

• آیات «نشانه‌ها» (آیات الآیات): «و از نشانه‌های او این است که همسرانی از جنس خودتان برای شما آفرید تا در کنار آنان آرامش یابید، و میان شما مودت و رحمت قرار داد. در این نشانه‌هایی است برای گروهی که تفکر می‌کنند. و از نشانه‌های او آفرینش آسمان‌ها و زمین و تفاوت زبان‌ها و رنگ‌های شماست. در این نشانه‌هایی است برای دانشمندان.» (آیه ۲۱ و ۲۲ سوره روم)
• آیات «چه کسی» (آیات من): «بگو: چه کسی شما را از آسمان و زمین روزی می‌دهد؟ یا چه کسی اختیار گوش‌ها و چشم‌ها را در دست دارد؟ چه کسی زنده را از مرده و مرده را از زنده بیرون می‌آورد؟ و چه کسی امور [جهان] را تدبیر می‌کند؟ خواهند گفت: خدا. بگو: پس چرا پروا نمی‌کنید؟» (آیه ۳۱ سوره یونس)
• آیات «اوست که» (آیات هو الذی): «اوست که از آسمان آبی فرو فرستاد، و به‌وسیله آن جوانه‌های همه گیاهان را رویاندیم، و از آن سبزه بیرون آوردیم، و از آن دانه‌های درهم‌چیده، و از شکوفه درخت خرما خوشه‌های آویخته، و باغ‌های انگور، زیتون و انار، همانند و غیرهمانند [رویاندیم]. به میوه‌اش بنگرید، آنگاه که به بار می‌نشیند و می‌رسد! در این‌ها نشانه‌هایی است برای کسانی که ایمان می‌آورند.» (آیه ۹۹ سوره انعام)
• استدلال‌های عقلی بر یگانگی خدا: «اگر در آسمان و زمین جز خداوند، خدایانی [دیگر] بود، قطعاً آن دو [نظامشان] تباه می‌شد.» (آیه ۲۲ سوره انبیا) «و هیچ معبودی جز او نیست؛ و اگر معبودانی دیگر بودند، هر یک مخلوقات خود را جدا می‌کردند و برای چیرگی بر دیگری می‌کوشیدند.» (آیه ۹۱ سوره مؤمنون) «بگو: کسانی را که غیر از خدا می‌خوانید بنگرید: به من نشان دهید که کدام قسمت از زمین را آفریده‌اند، یا در آسمان‌ها چه مشارکتی دارند؟ اگر راست می‌گویید، کتابی پیش از این یا اثری از دانشی [الهی] بیاورید.» (آیه ۴ سوره احقاف)

شرک در اسلام

در فرهنگ قرآنی، پرستش یا اعتقاد به هر معبودی جز خداوند شرک نامیده می‌شود که بزرگ‌ترین گناه نابخشودنی است. در قرآن درباره شرک گفته شده است: «خداوند شرک را نمی‌بخشد، ولی غیر از آن را برای هر که بخواهد می‌بخشد.» (آیه ۱۱۶ سوره نساء)

در عقاید اسلام، گفته شده است که اگر کسی از شرک توبه کند، بخشوده می‌شود؛ در اینباره در قرآن آمده است که: «و کسانی که با خدا معبودی دیگر نمی‌خوانند، و کسی را که خدا کشتن او را حرام کرده، جز به حق نمی‌کشند، و زنا نمی‌کنند، و هر کس این کارها را انجام دهد، کیفر می‌بیند؛ عذاب او در روز قیامت مضاعف می‌شود و همیشه با خواری در آن خواهد ماند، مگر کسانی که توبه کرده و ایمان آورده و عمل صالح انجام داده باشند. خداوند بدی‌های آنان را به نیکی‌ها تبدیل می‌کند.» (آیه ۶۸ تا ۷۰ سوره فرقان)

پانویس

منابع

• طارمی راد، حسن (۱۳۸۳). «توحید (واژه، در قرآن و تفسیر، در حدیث، در کلام)». دانشنامه جهان اسلام. ۸.
• Abdel Haleem, M. A. S. (2008). "The first belief: monotheism". The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology (به انگلیسی). Cambridge: Cambridge University Press.