معاد

معاد، یکی از سه اصل دین اسلام است که به معنای «عود» و «بازگشت» بوده و منظور از آن این است که زندگی انسان پس از مرگ ادامه داشته و انسان در ادامه زندگی خود نتیجه اعمالش را خواهد دید. معاد در بسیاری از سایر ادیان الهی نیز به عنوان یک اصل شناخته می‌شود.

ایمان به روز قیامت، در کنار سایر اصول اعتقادی، چارچوبی برای زندگی معنادار و مسئولانه ارائه می‌دهد. قرآن، با ارائه‌ی استدلال‌های عقلی و تجربی، نه‌تنها حقیقت معاد را تأیید می‌کند، بلکه از انسان می‌خواهد که بر اساس آن، زندگی‌ای اخلاقی و هدفمند داشته باشد.

کیفیت معاد

در اینکه معاد به صورت معاد جسمانی باشد یا معاد روحانی، بین متکلمان مسلمان و حتی غیر مسلمان اختلاف است. در میان متکلمان مسلمان، برخی باور دارند که معاد جسمانی است و در پاسخ به این پرسش که چطور بدن‌های متلاشی باز می‌گردند و جزئی از بدن افراد می‌شوند در حالی که جزئی از بدن دیگران شده‌اند (شبهه آکل و ماکول)، پاسخ داده‌اند که اجزای اصلی در وجود هر انسان وجود دارد که آن اجزاء هرگز به بدن دیگران منتقل نمی‌شود. در مقابل برخی دیگر از متکلمین این ادعا و وجود اجزای اصلی (به عربی اجزاء الاصلیه) را منکر شده‌اند. این افراد یا به بقای هیولای مخصوص (جوهر نفس) و یا به طور کلی به معاد روحانی باور پیدا کرده‌اند.

ایمان به معاد

قرآن به‌طور مکرر به روز قیامت اشاره می‌کند و آن را نقطه‌ی نهایی و هدف از خلقت جهان معرفی می‌کند. بر اساس تعالیم قرآنی، بدون حساب و کتاب آخرت، این دنیا بی‌معنا و عبث خواهد بود. در اینباره در قرآن آمده است: «آیا گمان کردید که شما را بیهوده آفریده‌ایم و اینکه به سوی ما بازگردانده نمی‌شوید» (آیه ۱۱۵ و ۱۱۶ سوره مؤمنون) همچنین، زندگی دنیا و آخرت در قرآن به تعداد برابر ذکر شده است که نشان‌دهنده‌ی ارتباط تنگاتنگ این دو مرحله از وجود است.

چالش عرب‌ها با باور به آخرت

بر اساس آنچه در تاریخ و قرآن آمده است؛ اعراب زمان محمد، به‌سختی می‌توانستند تصور کنند که پس از مرگ، دوباره زنده خواهند شد. آن‌ها با شک و تردید می‌گفتند: «آیا وقتی که مردیم و به خاک و استخوان تبدیل شدیم، دوباره برانگیخته خواهیم شد؟! و آیا پدران و نیاکان ما نیز چنین خواهند شد» (آیه ۴۷ و ۴۸ سوره واقعه) در پاسخ به این شک، قرآن استدلال‌های عقلی و تجربی می‌آورد و به نظام آفرینش اشاره می‌کند. این استدلال‌ها عبارتند از:

• مراحل خلقت انسان: "ای مردم، اگر در رستاخیز تردید دارید، پس بدانید که ما شما را از خاک آفریدیم، سپس از نطفه، سپس از علقه، سپس از مضغه، که برخی کامل و برخی ناقص است، تا قدرت خویش را برای شما روشن سازیم..." (آیه ۵ و ۶ سوره حج)
• تجدید حیات در طبیعت: "زمین را خشک و بی‌جان می‌بینی، اما هنگامی که بر آن باران نازل می‌کنیم، به حرکت درمی‌آید، رشد می‌کند و انواع گیاهان زیبا را می‌رویاند. این بدان سبب است که خداوند حق است و اوست که مردگان را زنده می‌کند و بر همه‌چیز تواناست." (آیه ۶ سوره حج)
• استدلال بر اساس قدرت خداوند: "آیا انسان نمی‌بیند که ما او را از نطفه‌ای ناچیز آفریدیم؟ اما او دشمنی آشکار است و درباره‌ی ما جدل می‌کند و آفرینش خود را فراموش کرده و می‌گوید: چه کسی این استخوان‌های پوسیده را زنده خواهد کرد؟ بگو: همان کسی که نخستین‌بار آن‌ها را آفرید، آن‌ها را زنده خواهد کرد." (آیه ۷۷ و ۷۸ سوره یس)

در منابع اسلامی

قرآن و احادیث، تصویری روشن از بهشت و جهنم ارائه می‌دهند تا انسان را به نیکی و پرهیزگاری ترغیب کنند. با وجود این همه تاکید به قیامت در قرآن، قرآن تصریح می‌کند که ایمان باید آگاهانه و از روی اختیار باشد.

معاد در روایات

احادیث نبوی، بدون نیاز به استدلال، بر اساس پذیرش قرآن، بر جنبه‌های عملی و اخلاقی باور به آخرت تأکید می‌کنند. در روایات اسلامی، تأثیر ایمان به قیامت بر گفتار و رفتار و وضعیت انسان در قیامت بر اساس نحوه‌ی زندگی‌اش مورد اشاره قرار گرفته است. در صحیح بخاری و مسلم روایتی در این خصوص آمده است که: «هر کس به خدا و روز قیامت ایمان دارد، باید سخن نیک بگوید، یا خاموش بماند». در مسند احمد نیز روایتی نقل شده است که در آن امده است: «هر کس در حال ایمان بمیرد، در همان حال برانگیخته خواهد شد.».

پانویس

منابع

• نوری، حسین (۱۳۶۵). «معاد». پاسدار اسلام (۵۹).
• اختری، عباسعلی (۱۳۹۰). «اجزاء اصلیه». دایره‌المعارف جامع اسلامی. تهران: آرایه.
• Abdel Haleem, M. A. S. (2008). "The fifth belief: in the day of judgement". The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology (به انگلیسی). Cambridge: Cambridge University Press.