نجمه خاتون

نجمه خاتون همسر موسی کاظم و مادر علی بن موسی الرضا و فاطمه معصومه بوده است.

نام و تبار

تاریخ‌نگاران برای مادر علی بن موسی، نام‌های مختلفی ذکر کرده‌اند؛ از جمله: سَکَن، نَجمه، سَمّان، صَقر، سَلامه، شَهده، خَیزُران، نَجمه، اَرْویٰ و تُکتَم. اما مشهورترین نامش، تکتم بوده و با لقب شقراء نیز خوانده شده‌است. پس از تولد علی بن موسی به نام‌های طاهره و اُمُّ‌الْبَنین نامیده شده‌است. به‌گزارش دانشنامهٔ جهان اسلام، دلیل تعدّد نام‌های وی شاید به‌خاطر آن باشد که کنیز، نزد هر یک از صاحبانِ خود به نامی خوانده می‌شده‌است.

از آنجا که یکی از القاب او «خَیزُران مَرسِیَّه» گزارش شده، عده‌ای احتمال داده‌اند که وی اهل مارْسِی در جنوب فرانسه بوده‌است. گروهی دیگر نیز منظور از مارسی را مورسیا در اسپانیا یا شهری بندری در الجزایر می‌دانند. دانشنامهٔ جهان اسلام صفت مَرسیّه را مربوط به انتساب وی به منطقه مریس مصر و صفت نوبیّه را دربارهٔ انتسابش به منطقهٔ نوبه در آفریقا دانسته‌است. بر اساس روایتی در بحارالانوار، نجمه خاتون از اهالی مغرب عنوان شده‌است۔ خاتون آبادی وی را اهل نوبه و زنگبار می‌داند. غیر از اطلاعات فوق، هیچ اطلاعی از خانواده نجمه خاتون و تبار او وجود ندارد۔

سرگذشت

در روایتی که مجلسی در بحارالانوار از هشام بن احمد نقل کرده‌است، ماجرای خریداری این کنیز چنین گزارش شده‌است که موسی کاظم قصد داشت تا کنیزی را برای مادرش خریداری کند، به نزد برده‌فروش مغربی مراجعه کرد و طلب کنیزی کرد، اما هیچکدام از کنیزان را نپسندید۔ مرد کنیز فروش، دختر جوان دیگری نیز داشت که به موسی کاظم، به بهانه بیماری نشان نداد۔ روز بعد، هشام بن احمد از طرف موسی کاظم به نزد برده‌فروش رفت و مجدد طلب کنیز بیمار را کرد، تا آنکه سرآخر نجمه‌خاتون خریداری شد۔ در دلائل الامامه، محمد بن جریر طبری نیز روایت می‌کند که موسی کاظم بر اساس خوابی که دیده‌است و دستور محمد در خواب به خرید چنین کنیزی، اقدام به خریدن او کرده‌است۔ شبیه به همین روایت را منابع شیعه از حمیده گزارش کرده‌اند که دلیل بخشش کنیزش به موسی کاظم را، خوابی از پیامبر دانسته‌است۔ اما بنابر نقلی دیگر، مادر موسی کاظم، حمیده — که از زنانِ عجم بود — کنیزی خریداری کرد که در سرزمین عرب به‌دنیا آمده و در همان‌جا پرورش یافته بود. پس از آنکه حمیده آن کنیز را آزمود و دریافت که در دین و خِرَد از دیگران برتر است، وی را برای فرزندش موسی بن جعفر برگزید.

نجمه خاتون، نزد حمیده به آموختن مسائل اسلامی پرداخت۔ در عیون اخبارالرضا گزارش شده‌است که نجمه به جهت احترام به حمیده، حتی در مقابل او نمی‌نشست۔ پس از مدتی، حمیده، نجمه را برای ازدواج با موسی کاظم به وی پیشنهاد کرد و او نیز پذیرفت۔ نجمه خاتون در سال ۱۴۸ ه۔ق، علی بن موسی الرضا را در مدینه به دنیا آورد۔ بنابر روایت‌های شیعی، وی در دوران بارداری، عجایبی را نیز دیده‌است و خود گزارشگر آن بوده‌است۔ پس از آن در سال ۱۷۳، فاطمه معصومه به دنیا آمد۔ هرچند برخی به اشتباه سال تولد فاطمه معصومه را ۱۸۳ گزارش کرده‌اند۔

نجمه خاتون از زنانی است که از علی بن موسی الرضا، روایت‌هایی را نقل کرده‌است.

درگذشت و مدفن

تاریخ دقیق درگذشت او مشخص نیست، اما دفن او در مدینه و عدم حضورش در کاروان فاطمه معصومه در سفر به مرو، به این معناست که وی در قبل از سال ۲۰۰ ه۔ق درگذشته‌ است۔

بنابر گزارش کتاب معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، نجمه خاتون در مشربه ام‌ابراهیم واقع در منطقه قبا در مدینه، و در کنار حمیده، دفن شد۔ تا پیش از سال ۱۴۰۵ ه۔ق، بر این قبور، بقعه‌ای وجود داشت اما بعدها، به دست حکومت سعودی در عربستان، این بقعه‌ها تخریب شدند و بنای مشربه ام‌ابراهیم امروزه به صورت چهاردیواری است که درب آن بسته است۔ مکان امروزی این مشربه، خیابان العوالی شهر مدینه است۔

همسر و فرزندان

همسر او، موسیَ بن جعفر مُلقَّب به کاظِم، هفتمین امام شیعیانِ دوازده امامی و از خاندان بنی‌هاشم و از قبیلهٔ قُرَیْش است. موسیٰ کاظم متولد ۱۲۸ ه‍.ق، در اَبْواء، منطقه‌ای در میان مکه و مدینه یا مدینه است. او تا سال ۱۷۹ ه‍.ق در مدینه می‌زیست و پس از دستگیری و انتقالش به عراق توسط هارون، اموال و دستورهایش به پسرش علی الرضا رسید. سرآخر موسی کاظم در زندان بغداد در رَجَبِ ۱۸۳ ه‍.ق، درگذشت. پیش از دستگیری آخرش، موسی کاظم چندین بار به‌دستور هارون به زندان افتاد و آخرین زندانی او در زندانِ سِنْدی بنِ شاهِک در بغداد گذرانده شد.

غیر از فاطمه معصومه و علی بن موسی الرضا، برای او فرزند دیگری گزارش نشده‌است. در تاریخ تولد اولین فرزندش اختلافات بسیاری گزارش شده‌است. به‌گزارش دانشنامهٔ جهانِ اسلام، نقل مشهور دربارهٔ روز و سال ولادت علی بن موسی، پنجشنبه ۱۱ ذیقَعْدهٔ سال ۱۴۸ ه‍.ق است. روزهای دیگری که برای ولادت مطرح می‌شود، ۱۵ ذیقعده، ۱۱ رَبیعُ‌الْاَوَّل یا ذیحَجّه، و ششم، هفتم یا هشتم شَوّال است. به‌گزارش مادلونگ در ایرانیکا، سال‌های ۱۴۸ ه‍.ق/۷۶۵ م، ۱۵۱ ه‍.ق/۷۶۸ م، ۱۵۳ ه‍.ق/۷۷۰ م و ۱۵۹ ه‍.ق/۷۷۶ م برای سالِ تولدِ علی بن موسی ذکر شده، اما از این میان، تاریخ اول اعتبار کمتری دارد. در سال ۲۰۰ ه‍.ق، علی الرضا به مرو عزیمت کرد تا ولیعهد خلیفه شود. او در این سفر، تنها بود هیچ یک از اعضاء خانواده حتی پسر خردسالش را با خود همراه نکرد. یک سال بعد، فاطمه معصومه دیگر فرزندش به همراه جمعی زیادی از زنان و مردان بنی‌هاشم، عازم مرو شدند.

کتاب‌شناسی

اولین اثر مستقل منتشر شده با موضوع نجمه خاتون، کتاب بانوی اندلس است. این کتاب به شخصیت و زادگاه نجمه خاتون پرداخته است و اثر محمدصادق مصباح موسوی است و در سال ۱۴۰۰ منتشر شده‌است. برای نوشتن این اثر، هفت سال تحقیق و پژوهش تاریخی صورت گرفته‌است.

پانویس

منابع

• پاک‌نیا، عبدالکریم (۱۳۹۶). «نجمه خاتون، مادر امام رضا علیه السلام». مبلغان (۲۱۷): ۲۲_۳۰.
• زاهدی، یاسین (۱۳۹۰). «بررسی تاریخی دختران امام کاظم». سخن تاریخ (۶): ۸۲_۱۰۹.
• شیرودی، مرتضی؛ مهربان، حسین (۱۳۸۶). «جغرافیای تاریخی اماکن زیارتی و عبادتی مادران ائمه (ع)». بانوان شیعه (۱۲): ۱۹۱_۲۱۸.
• طیبی، ن. (بهمن ۱۳۷۸). «نجمه، نگین بندگی». فرهنگ کوثر. قم (۳۵): ۵۳–۵۶ – به واسطهٔ نورمگز.
• قرشی، باقر شریف (۱۳۸۰). حیاة الامام الرضا علیه السلام (به عربی). ج. دوم. قم: سعید بن جبیر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• ناجی، محمدرضا؛ باغستانی، اسماعیل (۱۳۹۴). «الرضا، امام». در حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. ج. ۲۰. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
• نجف، محمدمهدی (۱۴۰۶). کتاب الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا علیه السلام. مشهد: المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه السلام).
• «اولین اثر مستقل درباره مادر امام رضا (ع) منتشر شد» (۵۹۶۸). روزنامه جام‌جم. ۱ تیر ۱۴۰۰: ۱۰.

• Kohlberg, Etan (1993). "Mūsā Al-Kāẓim". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی) (2nd ed.). E. J. Brill.
• Madelung, Wilfred (1985). "ʿAlī Al-Reżā". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). New York: Bibliotheca Persica Press.