نجمه خاتون

نجمه خاتون
تایپوگرافی عبارت «السلام علی سیدة نجمة» به خط ثلث
متولد	نامشخص آفریقا یا اسپانیا
وفات	مدینه در عربستان
مدفن	مشربه ام‌ابراهیم در مدینه
دیگر نام‌ها	سَکَن، سَمّان، صَقر، سَلامه، شَهده، خَیزُران، اَرْویٰ و تُکتَم
دین	اسلام
مذهب	شیعه
همسر(ها)	موسی کاظم
فرزندان	علی بن موسی الرضا و فاطمه معصومه

نجمه خاتون همسر موسی کاظم و مادر علی بن موسی الرضا و فاطمه معصومه بوده است. نظر مشهور آن است که وی کنیزی از آفریقا بوده است اما تحلیل‌هایی او را اسیر یا زندانی از اسپانیا و فرانسه نیز دانسته است.

از زندگی شخصی او و تاریخ ولادت و مرگش، هیچ اطلاعات دقیقی وجود ندارد. بر اساس منابع شیعی، او در مدینه توسط حمیده یا موسی کاظم، خریداری شده و در منزل حمیده ساکن بود تا آنکه با موسی کاظم ازدواج کرد و حاصل این ازدواج، دو فرزند به نام‌های علی و فاطمه شد. برخی منابع فرزندهای دیگری نیز برای او مدعی شده‌اند. او پس از درگذشت در مدینه و در محلی به نام مشربه ام‌ابراهیم دفن شد. بر مزار او، بقعه ساخته بودند که بعدها تخریب شد.

نام و تبار

تاریخ‌نگاران برای مادر علی بن موسی، نام‌های مختلفی ذکر کرده‌اند؛ از جمله: سَکَن، نَجمه، سَمّان، صَقر، سَلامه، شَهده، خَیزُران، نَجمه، اَرْویٰ و تُکتَم. اما مشهورترین نامش، تکتم بوده و با لقب شقراء نیز خوانده شده است. پس از تولد علی بن موسی به نام‌های طاهره و اُمُّ‌الْبَنین نامیده شده است. به‌گزارش دانشنامهٔ جهان اسلام، دلیل تعدّد نام‌های وی شاید به‌خاطر آن باشد که کنیز، نزد هر یک از صاحبانِ خود به نامی خوانده می‌شده است.

از آنجا که یکی از القاب او «خَیزُران مَرسِیَّه» گزارش شده، عده‌ای احتمال داده‌اند که وی اهل مارْسِی در جنوب فرانسه بوده است. گروهی دیگر نیز منظور از مارسی را مورسیا در اسپانیا یا شهری بندری در الجزایر می‌دانند. دانشنامهٔ جهان اسلام صفت مَرسیّه را مربوط به انتساب وی به منطقه مریس مصر و صفت نوبیّه را دربارهٔ انتسابش به منطقهٔ نوبه در آفریقا دانسته است. بر اساس روایتی در بحارالانوار، نجمه خاتون از اهالی مغرب عنوان شده است. خاتون آبادی وی را اهل نوبه و زنگبار می‌داند. مصباح موسوی، با استناد به برخی گزاره‌ها و تحلیل‌ها، نجمه‌خاتون را اهل اسپانیا و از خانواده‌ای مسلمان می‌داند که کنیز نبوده است. غیر از اطلاعات فوق، هیچ اطلاعی از خانواده نجمه خاتون و تبار او وجود ندارد.

سرگذشت

در اینکه او کنیز بوده است، اکثر منابع اتفاق نظر دارند، اما مصباح موسوی مدعی است که در سال‌های ۱۴۵ تا ۱۴۸ ه‍. ق، هیچ جنگی بین مسلمانان و کافران صورت نگرفته است و بر این اساس، نجمه، نمی‌تواند برده باشد. به عقیده همو، نجمه خاتون از یک خانواده مسلمان ساکن در اندلس، توسط قوم بربرها ربوده و به عنوان برده فروخته شده است. شاهد این مدعا، ناآرامی‌های اندلس در سال‌های قبل از ۱۳۹ ه‍.ق و درگیری‌های داخلی بربرها با دیگر اقوام اندلس عنوان شده است.

در روایتی که مجلسی در بحارالانوار از هشام بن احمر نقل کرده است، ماجرای خریداری این کنیز چنین گزارش شده است که موسی کاظم قصد داشت تا کنیزی را برای مادرش خریداری کند، به نزد برده‌فروش مغربی مراجعه کرد و طلب کنیزی کرد، اما هیچ‌کدام از کنیزان را نپسندید. مرد کنیز فروش، دختر جوان دیگری نیز داشت که به موسی کاظم، به بهانه بیماری نشان نداد. روز بعد، هشام بن احمر از طرف موسی کاظم به نزد برده‌فروش رفت و مجدد طلب کنیز بیمار را کرد، تا آنکه سرآخر نجمه خاتون خریداری شد. در دلائل الامامه، محمد بن جریر طبری نیز روایت می‌کند که موسی کاظم بر اساس خوابی که دیده است و دستور محمد در خواب به خرید چنین کنیزی، اقدام به خریدن او کرده است. شبیه به همین روایت را منابع شیعه از حمیده گزارش کرده‌اند که دلیل بخشش کنیزش به موسی کاظم را، خوابی از پیامبر دانسته است. اما بنابر نقلی دیگر، مادر موسی کاظم، حمیده — که از زنانِ عجم بود — کنیزی خریداری کرد که در سرزمین عرب به‌دنیا آمده و در همان‌جا پرورش یافته بود. پس از آنکه حمیده آن کنیز را آزمود و دریافت که در دین و خِرَد از دیگران برتر است، وی را برای فرزندش موسی بن جعفر برگزید. در روایت سومی، جعفر صادق، هشام بن احمر را به خرید کنیزی دستور می‌دهد.

نجمه خاتون، نزد حمیده به آموختن مسائل اسلامی پرداخت. در عیون اخبارالرضا گزارش شده است که نجمه به جهت احترام به حمیده، حتی در مقابل او نمی‌نشست. پس از مدتی، حمیده، نجمه را برای ازدواج با موسی کاظم به وی پیشنهاد کرد و او نیز پذیرفت. نجمه خاتون در سال ۱۴۸ ه‍. ق، علی بن موسی الرضا را در مدینه به دنیا آورد. بنابر روایت‌های شیعی، وی در دوران بارداری، عجایبی را نیز دیده است و خود گزارشگر آن بوده است. پس از آن در سال ۱۷۳، فاطمه معصومه به دنیا آمد. هرچند برخی به اشتباه سال تولد فاطمه معصومه را ۱۸۳ گزارش کرده‌اند.

نجمه خاتون از زنانی است که از علی بن موسی الرضا، روایت‌هایی را نقل کرده است.

درگذشت و مدفن

تاریخ دقیق درگذشت او مشخص نیست. برخی بر این باورند که چون موسی کاظم، در وصیت‌نامه خود نامی از نجمه‌خاتون نیاورده است، او پیش از موسی کاظم درگذشته است. در مقابل، برخی عدم ذکر نام نجمه در وصیت را به عنوان سیاستی برای مخفی نگاه‌داشتن نام و اثر وی از حاکمان عباسی می‌دانند. دفن او در مدینه و عدم حضورش در کاروان فاطمه معصومه در سفر به مرو، به این معناست که وی در قبل از سال ۲۰۰ ه‍.ق درگذشته است.

بنابر گزارش کتاب معالم المدینه المنوره قدیما و حدیثا، نجمه خاتون در مشربه ام‌ابراهیم واقع در منطقه قبا در مدینه، و در کنار حمیده، دفن شد. تا پیش از سال ۱۴۰۵ ه‍. ق، بر این قبور، بقعه‌ای وجود داشت اما بعدها، به دست حکومت سعودی در عربستان، این بقعه‌ها تخریب شدند و بنای مشربه ام‌ابراهیم امروزه به صورت چهاردیواری است که درب آن بسته است. مکان امروزی این مشربه، خیابان العوالی شهر مدینه است.

همسر و فرزندان

همسر او، موسیَ بن جعفر مُلقَّب به کاظِم، هفتمین امام شیعیانِ دوازده امامی و از خاندان بنی‌هاشم و از قبیلهٔ قُرَیْش است. موسیٰ کاظم متولد ۱۲۸ ه‍. ق، در اَبْواء، منطقه‌ای در میان مکه و مدینه یا مدینه است. او تا سال ۱۷۹ ه‍.ق در مدینه می‌زیست و پس از دستگیری و انتقالش به عراق توسط هارون، اموال و دستورهایش به پسرش علی الرضا رسید. سرآخر موسی کاظم در زندان بغداد در رَجَبِ ۱۸۳ ه‍. ق، درگذشت. پیش از دستگیری آخرش، موسی کاظم چندین بار به‌دستور هارون به زندان افتاد و آخرین زندانی او در زندانِ سِنْدی بنِ شاهِک در بغداد گذرانده شد.

مشهور آن است که غیر از فاطمه معصومه و علی بن موسی الرضا، برای او فرزند دیگری گزارش نشده است. اما برخی فرزند دیگری به نام قاسم را نیز به او منسوب دانسته‌اند. به عقیده احمدی جلفایی، از پژوهشگران شیعه، فاصله زمانی ۲۵ ساله بین تولد علی بن موسی الرضا و فاطمه معصومه، با توجه به شرایط و زمانه موسی کاظم و تعداد زیاد فرزندان منسوب به وی، صحیح به نظر نمی‌رسد و احتمال اینکه فرزندان دیگری نیز از نجمه‌خاتون به دنیا آمده باشد، بسیار است. در منابع از فرزند دیگری به نام ابراهیم‌اصغر با پسوند نجمیه یاد شده است که به عقیده احمدی، تصحیفی از نام مادرش نجمه می‌تواند باشد. به عقیده مصباح موسوی، پژوهشگر شیعه، در صورت قبول نظر دو فرزند، منظور از ام‌البنین (مادر پسران) که یکی از القاب نجمه بوده است، تشبیه فاطمه معصومه به فرزند پسر و تمجید او بوده است. او همچنین احتمال می‌دهد که ممکن است هدف از این لقب، مخفی کردن تک پسر بودن نجمه و انحراف اذهان دشمنان از جانشین بعدی خود بوده‌باشد.

در تاریخ تولد اولین فرزندش اختلافات بسیاری گزارش شده است. به‌گزارش دانشنامهٔ جهانِ اسلام، نقل مشهور دربارهٔ روز و سال ولادت علی بن موسی، پنجشنبه ۱۱ ذیقَعْدهٔ سال ۱۴۸ ه‍.ق است. روزهای دیگری که برای ولادت مطرح می‌شود، ۱۵ ذیقعده، ۱۱ رَبیعُ‌الْاَوَّل یا ذیحَجّه، و ششم، هفتم یا هشتم شَوّال است. به‌گزارش مادلونگ در ایرانیکا، سال‌های ۱۴۸ ه‍.ق/۷۶۵ م، ۱۵۱ ه‍.ق/۷۶۸ م، ۱۵۳ ه‍.ق/۷۷۰ م و ۱۵۹ ه‍.ق/۷۷۶ م برای سالِ تولدِ علی بن موسی ذکر شده، اما از این میان، تاریخ اول اعتبار کمتری دارد. در سال ۲۰۰ ه‍. ق، علی الرضا به مرو عزیمت کرد تا ولیعهد خلیفه شود. او در این سفر، تنها بود هیچ‌یک از اعضاء خانواده حتی پسر خردسالش را با خود همراه نکرد. یک سال بعد، فاطمه معصومه دیگر فرزندش به همراه جمعی زیادی از زنان و مردان بنی‌هاشم، عازم مرو شدند.

کتاب‌شناسی

اولین اثر مستقل منتشر شده با موضوع نجمه خاتون، کتاب بانوی اندلس است. این کتاب به شخصیت و زادگاه نجمه پرداخته است و اثر محمدصادق مصباح موسوی است و در سال ۱۴۰۰ منتشر شده است. برای نوشتن این اثر، هفت سال تحقیق و پژوهش تاریخی صورت گرفته است. در این کتاب سعی شده است تا از آزاد بودن، مسلمان‌زاده بودن و اهل اندلس بودن نجمه، دفاع شود. کتاب نجمه خاتون: مادر حضرت فاطمه معصومه، دیگر اثر در موضوع بررسی تاریخ زندگانی نجمه است. این کتاب، اثر حمید احمدی جلفایی است که در ۱۲۷ صفحه، به بررسی جوانب زندگی و شخصیت نجمه خاتون، پرداخته شده است.

پانویس

منابع

• احمدی جلفایی، حمید (۱۳۹۳). نجمه خاتون:مادر حضرت فاطمه معصومه. قم: زائر. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۱۸۰-۲۶۶-۲.
• پاک‌نیا، عبدالکریم (۱۳۹۶). «نجمه خاتون، مادر امام رضا علیه السلام». مبلغان (۲۱۷): ۲۲_۳۰.
• زاهدی، یاسین (۱۳۹۰). «بررسی تاریخی دختران امام کاظم». سخن تاریخ (۶): ۸۲_۱۰۹.
• سجادی، صادق (۱۳۸۸). «آستان حضرت معصومه». دانشنامه بزرگ اسلامی. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• شیرودی، مرتضی؛ مهربان، حسین (۱۳۸۶). «جغرافیای تاریخی اماکن زیارتی و عبادتی مادران ائمه (ع)». بانوان شیعه (۱۲): ۱۹۱_۲۱۸.
• طیبی، ن. (بهمن ۱۳۷۸). «نجمه، نگین بندگی». فرهنگ کوثر. قم (۳۵): ۵۳–۵۶ – به واسطهٔ نورمگز.
• قرشی، باقر شریف (۱۳۸۰). حیاة الامام الرضا علیه السلام (به عربی). ج. دوم. قم: سعید بن جبیر.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• قرشی، باقر شریف (۱۴۱۳). حیاة الامام موسی بن جعفر علیهما السلام (به عربی). بیروت: دارالبلاغه.نگهداری یادکرد:زبان ناشناخته (رده)
• مصباح موسوی، محمدصادق (۱۴۰۰). بانوی اندلس. تهران: چاپ و نشر بین‌الملل. شابک ۹۷۸-۹۶۴-۳۰۸-۳۳-۴.نگهداری یادکرد:خطاهای شابک چشم‌پوشی‌شده (رده)
• ناجی، محمدرضا؛ باغستانی، اسماعیل (۱۳۹۴). «الرضا، امام». در حداد عادل، غلامعلی. دانشنامه جهان اسلام. ج. ۲۰. تهران: بنیاد دائرةالمعارف اسلامی.
• نجف، محمدمهدی (۱۴۰۶). کتاب الجامع لرواة أصحاب الإمام الرضا علیه السلام. مشهد: المؤتمر العالمی للإمام الرضا (علیه السلام).
• «اولین اثر مستقل دربارهٔ مادر امام رضا (ع) منتشر شد» (۵۹۶۸). روزنامه جام‌جم. ۱ تیر ۱۴۰۰: ۱۰.

• Kohlberg, Etan (1993). "Mūsā Al-Kāẓim". Encyclopaedia of Islam (به انگلیسی) (2nd ed.). E. J. Brill.
• Madelung, Wilfred (1985). "ʿAlī Al-Reżā". In Yarshater, Ehsan (ed.). Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). New York: Bibliotheca Persica Press.