جانشینی محمد

با مرگ محمد، جامعه اسلامی برای تعیین جانشین او دچار اختلاف شد. به عقیده ریزوی فایزر، این مشکل به جهت عدم صراحت پیامبر اسلام به جانشین خود بوده است. با این وجود شیعیان بر این باورند که محمد در غدیر خم، به صراحت از علی به عنوان جانشین خویش یاد کرده است و در مقابل اهل سنت این مراسم را برای آشتی دادن علی با کسانی می‌دانست که از علی خوششان نمی‌آمد.

ماجرای غدیر خم

رخداد غدیر به عقیده شیعیان و در برخی از منابع معتبر اهل سنت؛ چنین گزارش شده است که پیامبر اسلام، در بازگشت از حجة الوداع به همه مسلمانانی که در مراسم حج همراه او شرکت داشتند؛ فرمان داد تا در غدیر خم جمع شوند. او پس از خواندن نماز جماعت با مسلمانان به ایراد خطبهای در آنجا پرداخت که در طی این خطبه و با گفتن عبارت معروف «مَن کُنتُ مَولاهُ فَهذا علیٌ مَولاه» پسر عمو و داماد خود را به جانشینی پس از خویش منصوب کرد. بنابه نقل منابع شیعی، محمد از جمعیت حاضر در غدیر که از ۱۲۰۰۰۰ تا ۱۵۰۰۰۰ نفر گزارش شده‌اند؛ برای خلافت علی بن ابی‌طالب بیعت گرفت.

به گزارش امینی محقق شیعی، بزرگداشت این رویداد و عید قرار گرفتن روز غدیر با عمل پیامبر اسلام از همان روز آغاز شده است. بنابه گفته او، محمد پس از سخنرانی‌اش به همه مسلمانان حاضر که در میانشان ابوبکر، عمر و بزرگان قریش و انصار بودند؛ امر کرد که به علی تبریک بگویند. این امر به زنان پیامبر نیز بوده است که آنان هم بر علی وارد شده و جانشینی‌اش را به او تبریک می‌گویند. پس از پیامبر، در سخنان امامان شیعه به عید بودن روز غدیر تصریح و به تکریم آن تأکید شده است. همچنین آنان در این زمینه پیروانشان را به رعایت آداب و انجام اعمال مخصوصی سفارش کرده‌اند.

پس از درگذشت محمد

پس از درگذشت پیامبر اسلام در سال ۶۳۲ میلادی، نخستین شکاف‌های جدی در جامعه مسلمانان بر سر جانشینی او بروز کرد. این شکاف‌ها در دو سطح اتفاق افتاد: اول، اختلافات درباره مسائل الهی و آخرت، و دوم، اختلافات در خصوص چگونگی اداره و شکل‌دهی جامعه مسلمانان. این مسائل در ابتدا بیشتر جنبه سیاسی داشت، اما در طول زمان به شکاف‌های مذهبی و ایدئولوژیک تبدیل شد.

ماجرای سقیفه

پس از درگذشت محمد، مهاجرین و انصار در محلی به نام سقیفه بنی‌ساعده در مدینه اجتماع کردند تا راه‌حلی برای تعیین جانشین محمد پیدا نمایند. در نهایت و پس از نزاع و اختلاف بر سر جانشین پیامبر اسلام، با ابوبکر به عنوان خلیفه بیعت شد. این رویداد به بیعت سقیفه مشهور شد و انتقادهایی را به همراه داشت. بنیاد مشروعیت خلافت ابوبکر از جانب اهل سنت، اجماع اهل حل و عقد در نظر گرفته می‌شود. در برابر شیعیان نخستین که طرفداران علی بن ابی‌طالب بودند، بر وصیت محمد برای جانشینی علی تأکید داشتند و قرابت و سبقت او در اسلام را به عنوان اولویت او برای خلافت می‌دانستند و از همین رو تا مدت‌ها از بیعت با ابوبکر استنکاف کردند. طبری در تاریخ خود نقل کرده است که گروهی از مخالفان ابوبکر از جمله زبیر در خانهٔ فاطمه گرد آمدند و عمر با تهدید به آتش زدن خانه، آن‌ها را بیرون کشاند. علی بعداً مکرر می‌گفت که اگر چهل یاور داشت قیام می‌کرد. لئورا وچا ولیری در دانشنامه اسلام معتقد است که ماجرای رویدادهای خانه فاطمه زهرا، هرچند ممکن است با توضیحات اضافی همراه باشد، اما از جهت وقوع تاریخی قابل انکار نیست. به نوشته پوناوالا علی و بنی‌هاشم تا قبل از درگذشت فاطمه — نزدیک به ۶ ماه — از بیعت با ابوبکر سر باز زدند. علی بر روی حقش پافشاری ننمود، چرا که تمایل نداشت امت نوپای اسلام دچار کشمکش گردد.

به تدریج نهاد خلافت پدید آمد که در خارج از جهان اسلام معادلی نداشت. خلیفه از منزلت رهبری و حق گزینش زمامداران برخوردار بود. انتصاب به خلافت نوعی قرارداد بود که تعهدات متقابلی را بین خلیفه و اتباع وی پدیدمی‌آورد. نظام خلافت با انتخاب ابوبکر به عنوان جانشین محمد در سقیفه، پایه‌ریزی شد و در آن دوران، یک امر ناگهانی و جدید تلقی می‌شد.

سازمان خلافت

تاریخچه

ابوبکر، که از سوی بیشتر مسلمانان به عنوان جانشین پیامبر پذیرفته شد، توانست خلافت خود را بر اساس حمایت قریش و به ویژه از سوی خانواده‌های برجسته مکه تثبیت کند. اما علی، شوهر فاطمه، دختر پیامبر اسلام، مخالف این جانشینی بود و طرفداران او از مدینه به عنوان مدافعان سیاستی فراگیرتر و منطبق با جهانی‌گرایی قرآن مطرح شدند. این اختلافات سیاسی اولیه در دوران خلافت عمر و عثمان بیشتر نادیده گرفته شد، اما با کند شدن روند گسترش خلافت در دوران عثمان، این اختلافات شدت گرفت و نهایتاً به قتل عثمان و به قدرت رسیدن علی منجر شد.

در نتیجه، جنگ داخلی بزرگی بین طرفداران علی و مخالفانش در گرفت که معروف به فتنه است. این جنگ به سه نبرد مهم منجر شد: نبرد با عایشه و طلحه و زبیر در بصره (نبرد صفین در سال ۶۵۶ م)، نبرد با معاویه در صفین (نبرد صفین ۶۵۷ م)، و نبرد با خوارج در نهروان (نبرد نهروان ۶۵۸ م). علی در این نبردها موفقیت‌هایی کسب کرد، اما نتوانست تمامی مخالفانش را شکست دهد. در پایان دوران خلافت علی، چهار گروه اصلی شکل گرفتند: اهل سنت، که بیشتر از طرفداران عایشه و گروه قریش تشکیل شد؛ شیعه، که طرفداران علی بودند؛ خوارج، که خواستار جنگ بی‌وقفه علیه مخالفان بودند؛ و طرفداران معاویه، که در نهایت سلطنت امویان را تأسیس کردند.

در نهایت، با قدرت‌یابی امویان و استقرار حکومتشان، آنها موفق شدند تا نه تنها یک امپراتوری عظیم از اقیانوس اطلس تا مرزهای چین ایجاد کنند، بلکه با استفاده از مشروعیت دینی، حکومت خود را تحکیم کنند. این قدرت سیاسی امویان به تثبیت سلطنت‌شان کمک شایانی کرد و نشان‌دهنده پیوند میان اقتدار سیاسی و دینی در آن دوران بود.

پانویس

منابع

• حشمتی، فریده؛ ناجی، محمدرضا (۱۳۷۵). «خلفای راشدین». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• میرابوالقاسمی، رقیه (۱۳۷۵). «خلافت». دانشنامه جهان اسلام. به کوشش حداد عادل، غلامعلی، پور جوادی، نصرالله، میرسلیم، مصطفی، و طاهری عراقی، احمد. تهران: بنیاد دایرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• Madelung, Wilferd (1997). The Succession to Muhammad: A Study of the Early Caliphate (به انگلیسی). Cambridge University Press.
• Faizer, Rizwi (2003). "MUHAMMAD". In Martin, Richard C. (ed.). Encyclopedia of Islam & the Muslim World (به انگلیسی). New York: Thomson Gale. {{cite encyclopedia}}: |entry-url-access= requires |entry-url= (help)
• Poonawala, I. K (2011). "ʿALĪ B. ABĪ ṬĀLEB". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 19 April 2016.
• Poonawala, I. K.; Kohlberg, E. (1985). "ʿAli b. Abi Ṭāleb". Encyclopædia Iranica (به انگلیسی). Retrieved 22 January 2019.
• Holt, P. M; Lambton, .Ann K. S; Lewis, Bernard (1977). The Cambridge History of Islam (به انگلیسی). Cambridge University Press.

• blankinship, khalid (2008). "The early creed". The Cambridge Companion to Classical Islamic Theology (به انگلیسی). Cambridge: Cambridge University Press.