قاموس قرآن

قاموس قرآن عنوان فرهنگ تفسیری و لغوی قرآن نوشته سید علی‌اکبر قرشی، از مفسران و پژوهشگران معاصر قرآن است. این اثر از مهم‌ترین دایرةالمعارف‌های قرآنی به زبان فارسی به‌شمار می‌رود و هدف آن، تشریح و تبیین معانی واژگان قرآن و کاربردهای آنها در سیاق آیات است.

مؤلف

مؤلف این کتاب، سید علی‌اکبر قرشی، از عالمان و مفسران شیعه در قرن حاضر است که دارای آثار و تألیفات متعددی در زمینه قرآن‌پژوهی و علوم دینی می‌باشد. او علاوه بر قاموس قرآن، تفسیر احسن الحدیث را نیز به رشته تحریر درآورده است.

شیوه و انگیزه تألیف

قاموس قرآن در هفت جلد تدوین شده و مدخل‌های آن بر اساس ترتیب الفبایی تنظیم گردیده است. در هر مدخل، مؤلف نخست به بررسی ریشه لغوی واژه در زبان عربی می‌پردازد، سپس معانی آن را بر پایه کاربردهای قرآنی و دیدگاه مفسران اهل سنت و شیعه تحلیل و بررسی می‌کند. وی در هر واژه، علاوه بر معنای لغوی، موارد استعمال آن در قرآن را ذکر و نکات تفسیری، ادبی و گاه کلامی مربوط به واژه را مطرح می‌کند. از همین رو ویژگی ممتاز کتاب، کوشش برای توضیح واژگان بر پایهٔ شواهد قرآنی است، نه فقط تکیه بر منابع لغوی عربی. قرشی در مقدمه این اثر تصریح می‌کند که هدفش ارائه تفسیری مختصر و واژه‌محور است تا خواننده فارسی‌زبان بتواند بی‌واسطه با معانی قرآن آشنا شود. روش او جامع‌نگر و تطبیقی است؛ بدین معنا که معنای هر واژه را در آیات مختلف می‌سنجد و تطبیق معنایی انجام می‌دهد تا معنای دقیق در بافت قرآنی آشکار گردد.

قرشی برای تألیف این کتاب به‌طور کلی، از سه دسته منبع استفاده کرده است که دسته اول این منابع، شامل کتاب‌های لغت‌شناسی هستند؛ قاموس المحیط نوشته مجدالدین فیروزآبادی، اقرب الموارد تألیف شرتونی، صحاح اللغة از اسماعیل بن حماد نیشابوری و المصباح المنیر تألیف فیومی. از میان این منابع بیشترین استفاده مؤلف از کتاب اقرب الموارد بوده است. دسته دوم منابع قاموس قرآن که از منابع قرآنی به‌شمار می‌آید؛ عبارتند از: المفردات راغب اصفهانی، تفاسیر مجمع البیان، المیزان، کشاف، صافی، برهان، بیضاوی، جوامع الجامع و عیاشی، المنار و ابن کثیر. دسته سوم هم کتب و منابعی هستند که به‌طور مستقیم به مباحث لغوی و تفسیری مربوط نمی‌شوند ولی مؤلف به شکل فراوان و بسیار متنوع از آنها در نگارش کتابش استفاده نموده است. تعداد این منابع بر طبق آنچه مؤلف در پایان کتاب آورده است؛ بالغ بر صد منبع می‌شود که از جمله آنها می‌توان به قرآن در اسلام نوشته علامه طباطبایی، تاریخ آداب اللغة از جرجی زیدان، تجسم عمل تألیف محمد امین رضوی، باد و باران نوشته مهندس بازرگان، فرهنگ قصص قرآن صدر بلاغی و البیان فی تفسیر القرآن ابوالقاسم خویی اشاره کرد.

جایگاه علمی و ارزش پژوهش

قاموس قرآن دایرةالمعارف مخصوص قرآن و مأخذی مفید برای نگارش تفاسیر موضوعی و تحقیقات واژه‌شناسی قرآن به‌شمار می‌رود و از زمان انتشارش در میان پژوهش‌گران علوم قرآنی جایگاه خاصی یافته است. اجتهاد در معنای کلمات، نوآوری در بیان معنای کلمات، استفاده از دستاوردهای علوم تجربی در شرح کلمات قرآن، آزاد اندیشی همراه با تواضع علمی نویسنده و روانی قلم او از مهم‌ترین امتیازات این کتاب است.

چاپ و نشر

نخستین جلد قاموس قرآن در دهه ۱۳۵۰ خورشیدی منتشر شد و تألیف و انتشار مجلدات بعدی تا اوایل دهه ۱۳۷۰ ادامه یافت. این مجموعه بارها توسط انتشارات دارالکتب الاسلامیة در تهران تجدید چاپ شده است.

پانویس

منابع

• بهمنی، سعید (۱۳۸۶). دانشنامه قرآن‌پژوهان ایران. قم: مؤسسه بوستان کتاب.

• طیب حسینی، سید محمود (۱۳۹۵). «روش شناسی قاموس قرآن در شرح کلمات قرآن کریم». اندیشه‌های قرآنی متفکران معاصر (صد و بیست): ۷–۳۰.
• عقایقی بخشایشی، عبدالرحیم (۱۳۷۱). طبقات مفسران شیعه. قم: دفتر نشر نوید اسلام.