جزء

جزء در اصطلاح علوم قرآنی، یکی از شیوه‌های تقسیم‌بندی قرآن است که مسلمانان برای سهولت در قرائت، حفظ و تعلیم قرآن ابداع کرده‌اند. این اصطلاح در لغت به معنای «بخش» یا «بعض» است و در کاربرد رایج به یکی از سی بخش قرآن گفته می‌شود.

پیشینه تاریخی تقسیم‌بندی قرآن

در دوران پیامبر اسلام، قرآن از لحاظ ساختاری به آیه و سوره تقسیم می‌شد؛ دو تقسیم اصلی که خود قرآن نیز به آن‌ها اشاره دارد. (برای نمونه: آیات ۱۰۶ بقره، ۱۲۴ توبه و ۲۰ محمد) با این وجود، شواهد تاریخی نشان می‌دهد که در همان دوره، تلاوت قرآن بر اساس تقسیمات بزرگ‌تری نیز انجام می‌گرفته است. بر پایه روایات، قرآن در دوران پیامبر به هفت حزب تقسیم شده بود. هر حزب شامل چند سوره بود و تقسیمات آن به این ترتیب گزارش شده است: حزب نخست: بقره، آل عمران، نساء؛ حزب دوم: مائده، انعام، اعراف، انفال، توبه؛ حزب سوم: یونس تا نحل؛ حزب چهارم: اسراء تا فرقان؛حزب پنجم: شعراء تا یس؛ حزب ششم: صافات تا حجرات؛ حزب هفتم (حزب مفصّل): از سوره ق تا پایان قرآن. در برخی منابع شیعی، «حزب مفصّل» شامل ۶۷ یا ۶۸ سوره آخر قرآن دانسته شده است. گزارش‌هایی نیز وجود دارد که برخی صحابه و تابعین قرآن را برای تلاوت شخصی خود به شکل‌های متفاوتی تقسیم می‌کردند. به عنوان نمونه، از جعفر صادق نقل است که مصحف او دارای چهارده جزء بوده است.

تحول تقسیم‌بندی در سده نخست هجری

در دوره حجاج بن یوسف ثقفی (درگذشت ۹۵ هجری)، قرآن برای نخستین‌بار بر اساس شمار حروف به چند بخش مشخص (دو، سه، چهار و هفت قسمتی) تقسیم شد. پس از او، قاریان و علمای قرآن تقسیمات گوناگونی همچون دو، سه، چهار، پنج، شش، هفت، هشت، نه و ده‌ جزئی را رایج کردند. هدف اصلی از این تقسیم‌بندی‌ها، تعیین مقدار معینی از قرآن برای قرائت روزانه بود تا مسلمانان بتوانند با نظم و استمرار بیشتری به تلاوت بپردازند. در قرون دوم و سوم هجری، کتاب‌هایی در توضیح این تقسیمات نگاشته شد که نام برخی از آنها را ابن‌ندیم در الفهرست آورده است.

پیدایش تقسیم‌بندی سی‌جزئی

تقسیم‌بندی سی‌جزئی قرآن، که امروزه رایج‌ترین شیوه نظم قرائت قرآن است، در دوره‌های بعدی برای سهولت قرائت روزانه پدید آمد. بنابر گزارش ابن‌المنادی (متوفی ۳۳۶ هجری)، این تقسیم ابتدا بر پایه شمار حروف بوده است، اما بعدها تقسیم شصت‌گانه بر مبنای شمار کلمات رواج یافت و از همین تقسیم، ساختار سی‌جزئی فعلی استخراج شد. نخستین نشانه تاریخی از این تقسیم‌بندی به دوران خلافت منصور عباسی (حکومت: ۱۳۶–۱۵۸ هـجری) بازمی‌گردد. به گفته سخاوی، این تقسیم به درخواست منصور و به دست ابوعثمان عمرو بن عبید (متوفی ۱۴۴ هـجری) انجام شد. در آغاز، قرآن به ۳۶۰ بخش تقسیم شده بود و هر دوازده بخش، یک جزء محسوب می‌شد. ظاهراً ساختار کنونی سی جزء قرآن، بازتاب همان تقسیم‌بندی عباسی است؛ با این تفاوت که در هفت مورد جزئی میان نسخه‌ها اختلاف اندکی وجود دارد.

پانویس

منابع

• مستفید، حمیدرضا (۱۳۹۶). «جزء». دانشنامه جهان اسلام. تهران: بنیاد دایرة المعارف اسلامی.