زنان در قرآن

زنان در قرآن، مخاطب برخی از آیات هستند. قرآن در ۱۹۶ آیه مستقیماً دربارهٔ زنان سخن گفته است. این آیات در موضوعات احکام شرعی، آفرینش زنان، زنان بهشتی، زنان اهل کتاب، رابطه زن و مرد، همسرداری، زنان مستضعف، همسران محمد و سایر زنان پیامبران گزارش شده‌اند. آیاتی که به‌طور مستقیم به موضوع زنان می‌پردازند با واژه‌هایی همچون «نساء، اِمرَأة، امّ، مومنات، صالحات، بنات، زوجة، اخت و …» آمده‌اند. از مجموع ۷۴ آیه قرآن که به زنان شایسته و ناشایست پرداخته است، ۶۳ آیه در وصف زنان شایسته و ۱۱ آیه در توصیف زنان ناشایست است. یکی از سوره‌های طولانی قرآن به نام نساء نام‌گذاری شده است که مطالب بسیاری را در موضوعات مرتبط با زنان شامل می‌شود. در مجموع قرآن، آیات متعددی با محتوای پندگونه برای نصیحت زنان در خصوص اموری چون ازدواج و روابط نامشروع، احکام ارث و طلاق وجود دارد. سوره دیگری نیز در قرآن به نام مریم نام‌گذاری شده است.

سیمای زنان در قرآن

در متن قرآن، خلقت اولین زن، همچون و همزمان خلقت اولین مرد توصیف شده است. در نقل ماجرای وسوسه آدم و حوا در قرآن نیز، وسوسه به هر دوی آنان نسبت داده می‌شود و حوا، مسئول وسوسه آدم نبوده و حتی این آدم است که گناه بیشتری را متحمل شده است. با این وجود تفاسیر اولیه قرآن، وسوسه را به حوا نسبت می‌دهند و از توبه او، کمتر سخن می‌گویند. این عملکرد مفسران سبب می‌شود تا عذاب‌هایی چون درد زایمان و قاعدگی که حوا در پی این وسوسه می‌بیند، بیشتر جلوه نماید؛ بنابراین دانشمندان کلاسیک مسلمان، اولین زن را تهدیدی برای شوهرش و به‌طور گسترده برای نوع بشر معرفی کرده‌اند. بر اساس تفاسیر فمینیستی از آیات مربوط به آدم و حوا، مسئله خلقت حوا از دنده آدم به‌طور کلی انکار شده است و آن را محصول روایت و خوانش‌هایی از کتاب مقدس مسیحیان و ترجمه نادرست متن قرآن دانسته‌اند. در داستان یوسف و همسر عزیز مصر نیز به حیله‌های زنانه و اشتیاق آنها به یوسف، مورد اشاره قرار گرفته است تا جایی که یوسف برای رهایی از این نیرنگ‌ها، زندانی شدن را بر آزادی ترجیح می‌دهد. اما در نهایت این داستان قرآنی، همسر عزیز مصر که نماد زن خطرناک است، به همسر ایدئال تبدیل می‌شود و همسر و مادر فرزندان یوسف می‌شود.

در بیشتر قرآن زنان و مردان با هم برابر تلقی شده‌اند و دارای وظایف دینی مشترکی هستند. قرآن زن و شوهر را لباس، یاور و جفت یکدیگر لقب داده است. همچنین از زنان به عنوان خلق شده برای شوهرانشان یاد شده است. قرآن زن و مرد را در آفرینش از جوهر (نفس) واحدی معرفی کرده و فضیلت به جنسیت یا نژاد را نفی کرده است. در قرآن مشترکاً از مردان و زنان با پسوندهایی چون منافق، مؤمن و بت‌پرست یاد شده است. بر اساس آموزه‌های قرآن، زنان همچون مردان موظف به انجام وظایف شرعی هستند و همچون آنان به بهشت یا جهنم می‌روند. در قرآن، سرنوشت زنان در آخرت، به شوهرانشان مرتبط شده است. آنطور که در قرآن آمده است، زن و مرد از جهت حیثیت انسانی و قابلیت کسب فضایل اخلاقی و پاداش‌های اخروی، برابرند و در پاره‌ای از حقوق، تفاوت‌هایی بین آنها تأسیس شده است. از این میان می‌توان به محول کردن سرپرستی خانواده به مردان، جواز تعدد زوجات نسبت به مردان و به صورت محدود و تفاوت‌هایی در مسائل ارث و شهادت اشاره کرد. طبق مفهومی که از آیه ۱ سوره نساء برداشت می‌شود، نقش مشارکتی زن در تولید نسل، نقشی جوهری و اساسی تلقی شده است. روث رودد در دانشنامه قرآن، گزارش می‌کند که عادت ماهانه زنان در قرآن «ناپاکی» و «بیماری» توصیف شده است. در مقابل منابع اسلامی، دو واژه «اذی» و «محیض» در قرآن را «کراهت» و «ناخوشایندی» دانسته‌اند که یا به محدودیت رابطه جنسی یا ناملایمتی‌هایی چون درد و بی‌حوصلگی در دوران قاعدگی زنان تعلیل خورده است. به عقیده و گواه منابع اسلامی، واژه «ناپاکی» در مقابل «نجاست» و «کثیفی» به‌کار نرفته است و به انقطاع خون حیض اشاره دارد. توصیف زنان به کشتزار در آیه ۲۲۳ سوره بقره، سبب شده است تا رودد، زنان را از منظر قرآن به کالا بودن تشبیه کند؛ در حالی که منابع اسلامی، چنین توجیه کرده‌اند که زنان از بابت اینکه نیازمند مراقبت هستند، به کشتزار توصیف شده‌اند. روث در مجموع، سیمای نمادین زن در قرآن را موجودی «ضعیف، پرخطا و منفعل» می‌داند.

نقاشی مینیاتور از مریم — تنها زنی که نامش در قرآن آمده است — که عیسی را در آغوش گرفته است.

زنان قرآنی

شخصیت‌های زنی که در قرآن به آنها اشاره شده است، عبارتند از حوا، مادر و نامادری موسی، همسر عزیز مصر، ملکه سبا، مادر عیسی. از زنان ابراهیم، نوح، لوط و موسی نیز در آیاتی به ندرت یاد شده است. از زنان دیگری که در قرآن مورد اشاره قرار گرفته است همسر ابولهب، مادر مریم، خواهر موسی و همسر زکریا را می‌توان یاد کرد. از این میان بیشترین آیات دربارهٔ مریم بوده است که ۳۶ آیه را شامل می‌شود و کمترین آنها مربوط به همسر فرعون با ۲ بار استفاده در قرآن است. در آیه‌ای از قرآن نیز از دختران شعیب یاد شده است. مفسران سعی کرده‌اند تا از لابلای آیات قرآن، زنان دیگری که آیات در خصوص آنها نازل شده است را استخراج کنند. از جمله آنها زینب بنت جحش و عایشه — از همسران محمد — را می‌توان یاد کرد که از لابلای آیاتی چون آیه افک به آنها اشاره شده است. از این میان تنها زنی که در قرآن از وی نام برده شده است، مریم است. از همسر آدم، در قرآن نامی به میان نیامده است و در چند آیه به سرگذشت او پرداخته شده است. در داستان آدم و حوا، از زندگی آنها در بهشت یاد شده است. در متن کتاب مقدس مسلمانان، وسوسه صورت گرفته به آدم و حوا — هر دو — منتسب شده است. قرآن در بیان ماجرای یوسف نیز، به داستان وسوسه زن عزیز مصر — که زلیخا نام داشت — برای یوسف اشاره می‌کند. این وسوسه توسط یوسف رد می‌شود و پس از آنکه عزیز مصر از این خیانت مطلع می‌شود، همسرش را شماتت کرده و از مکر او به خودش شکایت می‌کند. داستان تلاش آسیه، همسر فرعون برای نجات موسی از کشته‌شدن توسط شوهرش، از دیگر داستان‌های مورد اشاره قرآن است که در آن نیکوکاری آسیه مورد تمجید قرار گرفته است. ملکه سبا نیز دیگر داستان مورد اشاره قرآن است. بر اساس آیات قرآنی وی از هم‌عصران سلیمان بود که توسط نامه‌ای از جانب سلیمان، به تسلیم دعوت می‌شود. او نیز طی ماجراهایی معجزه‌گونه، در نهایت به تسلیم سلیمان در می‌آید و یکتاپرست می‌شود. ماجرای مریم نیز به عنوان مادر عیسی که بدون پدر به دنیا آمده است، مورد اشاره قرآن است. در قرآن، مریم به عنوان یک زن باکره توصیف شده است که از تمام زنان جهان، برتر است. همچنین در آموزه‌های قرآنی، این باور که عیسی و مادرش از خدایان هستند، به‌طور صریح رد می‌شود.

غیر از مریم، حضور باقی زنان در قرآن به واسطه رابطه خویشاوندی آن‌ها با مردان است.

علاوه بر این، در قرآن، آیات بسیاری خطاب به امهات مؤمنین — همسران محمد — نازل شده است و آنها را به عنوان الگویی برای مسلمانان قرار داده است؛ با این حال مشمول وظایف سخت‌گیرانه‌تری نیز شده‌اند. از این میان هیچ‌کدام از آنها با نام مشخص نشده‌اند. از همین رو تلاش‌هایی صورت گرفته است تا با توجه به اسباب نزول و داستان‌های گزارش شده برای آیات، پیوند هر آیه با همسر مورد نظر، پیدا شود. دیگر آیه مرتبط با زنان، آیات افک است که دربارهٔ تهمت زدن گروهی از مردم به یکی از زنان مسلمان است. در این آیات، خداوند مردم را به دلیل اتهام وارد کردن و دامن زدن به شایعات، تقبیح می‌کند. اغلب مفسران شیعه و اهل سنت شخص متهم شده را عایشه می‌دانند. همچنین در قرآن از جنس مؤنثی با نام اصطلاحی حوری برای مردان یاد شده است که غالباً باکره توصیف شده‌اند و در بهشت از نعمت‌های اعطاشده به مردان هستند.

احکام شرعی، حقوقی و اجتماعی

مقالهٔ اصلی: آیات حجاب

در آیه ۵۳ سوره احزاب، به مسئله حجاب زنان پرداخته شده است و در ذیل آن به مردان دستور داده می‌شود که با همسران پیامبر، از پشت پرده سخن بگویند. در این آیه از همسران پیامبر خواسته شده است تا در برابر دیدگان نامحرم حضور نداشته باشند و تأکید شده است این دستور برای هر دو طرف بهتر است. در آیه ۵۹ سوره احزاب نیز به زنان دستور داده شده است تا خود را با پوششی به نام جلباب، بپوشانند. جلباب، لباسی فراخ توصیف شده است که از سر تا پای زنان را همچون چادر می‌پوشانده و به گزارشی در منابع روایی، نوعی از لباس مردان نیز جلباب نام داشته است. این روایت، معنای لباسی فراخ را برای جلباب، محتمل‌تر می‌کند. آیه ۳۱ سوره نور، دیگر آیه در زمینه حجاب است که پس از نزول آن، حجاب به عنوان حکمی شرعی بر همه زنان مسلمان واجب شد. بر طبق این آیه، زنان مسلمان باید چشمان و دامن خود را از خطا مصون دارند و زینت‌های خود جز آنچه به‌طور طبیعی آشکار است، برای دیگران آشکار نسازند. از دیگر آیاتی که مربوط به احکام زنان است، آیات مربوط به طلاق است. یک سوره از قرآن نیز به نام طلاق است. در موضوع ارث نیز مسائل با جزئیات بیشتری در قرآن منعکس شده‌اند. در قرآنی احکامی چون سنگسار، ختنه و همجنسگرایی زنان نیامده است.

بیشتر مطالب در حوزه حقوقی قرآنی که مربوط به جنسیت است، به زنان اشاره دارد. در مسائل اجتماعی زنان که در قرآن منعکس شده است، همواره به صورت دو سویه به تصویر کشیده شده است. در قرآن داستان موسی و هارون گزارش شده است و در آن از هارون با لقب «پسر مادرم» یاد شده است. در آیاتی از قرآن نیز از عیسی با لقب «پسر مریم» یاد شده است. در قرآن از رجحان پسر بر دختر توسط اعراب جاهلی یاد شده است و آن را گناه مشرکان توصیف کرده است. در آیه ۱۲ سوره ممتحنه، به تصریح، مشارکت‌های سیاسی زنان به رسمیت شناخته شده است و محمد به پذیرش بیعت با زنان ترغیب شده است. به عقیده روث رودد، دلیل برخی از احکام شرعی اسلامی همچون منع سفر زنان بیش از سه روز بدون اجازه ولی آنها را، ابهام‌هایی در آیه‌های قرآن است.

پانویس

منابع

• مرادی خلج، محمدمهدی (۱۳۸۹). «زنان صالح در قرآن» (PDF). بانوان شیعه (۲۳): ۱۳۲–۱۵۱.
• بستان، حسن (۱۳۸۳). «حقوق زنان». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• محمدیان، علی؛ سلحشور، بتول (۱۴۰۰). «اخلاق تشریع کیفر برای بانوان در فقه امامیه». مطالعات زن و خانواده. تهران (۲): ۱۵۲–۱۶۷ – به واسطهٔ نورمگز.
• پروین، جلیل؛ نوری خسروشاهی، پریا؛ مهدوی‌راد، محمدعلی؛ صفری، علی (۱۴۰۰). «مطالعهٔ تطبیقی طلاق در فرهنگ جاهلیت و قرآن با تکیه بر بسترهای معرفتی». پژوهش‌نامه قران و حدیث. تهران (۲۸): ۴۵–۷۴ – به واسطهٔ نورمگز.
• بنئی، ساجده؛ جلالی کندری، سهیلا (۱۳۹۵). «تحلیل مدخل "زنان و قرآن" در دایرة المعارف قرآن "EQ"». تحقیقات علوم قرآن و حدیث. تهران (۳): ۹۳–۱۱۸ – به واسطهٔ نورمگز.
• سعیدی، فریده (۱۳۸۳). «حجاب». دانشنامه جهان اسلام. تهران: مرکز دائرةالمعارف بزرگ اسلامی.
• Jawad, Haifaa A. (1998). The Rights of Women in Islam (به انگلیسی). Britain: MACMILLAN PRESS LTD.
• Roded, Ruth (2004). "Women and the Qurān". In Archer, George; Boisliveau, Anne-Sylvie; Dost, Suleyman; Naguib, Shuruq (eds.). Encyclopaedia of the Qur'ān (به انگلیسی) (1rd ed.). Brill.